TÜRK SANATINDA GİZLİ YÜZ, ARKEOLOJİ VE SANAT YAYINLARI, İST., 2008.
Yıldız Cıbıroğlu üçüncü kitabı Türk Sanatında Gizli Yüz’ 2008’de - Arkeoloji ve Sanat Yayınları’nda basıldı. 1970’lerde kaybolan ve bugün kimsenin hatırlamadığı ayakkabı boyacı sandıkları üzerindeki sedef kakmalı betimleri inceledi. Betimlerin, geriye doğru analojilerini (benzeşim) folklorda, sanat tarihinde, arkeolojik eşyalar üzerinde arayarak binlerce yıl devam eden çok eski bir öğretinin görsel ifadesi olduğunu ortaya çıkardı. Geleneksel sanatlardaki betimlerin Orta Asya’daki şamanizme kadar uzandığını ve Şamanist öğretinin betimleri olduğunu örnekleriyle açıkladı. Türklerin sanatında Asya’dan başlayarak Selçuklar, Beylikler, Osmanlı dönemlerinde kesintisiz süren ‘gizli yüz’ yorumunda ilginç bir noktaya işaret etti: Bu betimler ‘dört boyutlu perspektif’le yapılmış; ‘yeraltı/ölüler dünyası’ dördüncü bir boyut olarak yorumlanmıştı. Yaşam ise resmin ortasında dikey biçimde yükselen ‘hayat ağacı’ıyla açıklanıyordu. Ağacın dibindeki bir çift kıvrım boğa maskeli hayvan ata ruhunu veya ritüelde o ata ruhunun boğa maskeli şaman tarafından temsil edilişini gösteriyor. Şaman yeraltına inebilir ya da ağaca tırmanarak göğe ulaşabilir. Ağacın dibindeki ata ruhu ağacın iki yanında yer alan (dişil ve eril) iki hayvanın arasında oluşan boşlukta meydana gelir. Bu en ilginç yanıdır, varlığının sınırları yoktur, her yere sinmiş bir ruh gibi anlatılmaktadır. Bu betimi oluşturan Şaman dünyanın fiziksel görünümüyle ilgilenmez. Onun ilgisi dünyanın dört boyutu üzerinde yoğunlaşmıştır: Sağ sol, aşağısı yukarsı! Betimlerde sol sağ aynı zamanda doğu ve batıyı gösterir. Güneş iki adettir, doğan güneş (yaşam) ve batan güneş (ölüm). Aşağısı yeraltına, ölüler ülkesine işaret eder.
Gizli-Yüz arketipinin “kalıtımsal imge” olduğunu, ortak bilinçdışında korunduğunu çağdaş resim sanatında dahi zaman zaman ortaya çıktığını örnekleriyle gösterdi. Gizli yüz imgesinin, bazı çağdaş resimlerde ressam farkında olmadan belirmesini Jung’un ve Jung’u izleyen bilim insanlarının ‘arketip’ kuramıyla açıkladı. Yıldız Cıbıroğlu’nun araştırmasında daha da ilginç olan, ayakkabı boyacı sandıklarının üzerindeki bu betimlerin, Asya şamanizmiyle bağıntılı bir öğretinin, görsel olarak bir tür yazı gibi okunabilen (aynı zamanda bir tılsım gibi kullanılan) karşılığı olduğunu, kanıtlar ileri sürerek göstermesidir: Ağaç ve iki yanında yer alan hayvan çifti, hayvan çiftinin arasındaki boşlukta oluşan gizli yüz “evrenselci İkilibirlik (dikotomi) öğretisi”nin arketipsel tasviridir. Evrenselci İkilibirlik öğretisi Batı’da revaç bulan dualite (İkicilik) görüşünden farklıdır. Dualist dünya görüşünde iyi kötüyü, ışık karanlığı yok eder. Oysa şamanik evrenselci İkilibirlik öğretisinde ışık karanlığı yok etmez. Her ikisinin de birlikte yan yana yaşaması var olmanın, var olmayı sürdürmenin koşulu ve yasasıdır. İyi kötü, gece gündüz, sıcak soğuk, kadın erkek, siyah beyaz ikilileri olacaktır ve olmalıdır. Kötü olmadan iyinin ne olduğu anlaşılmaz. Ayrıca bunlar görecelidir ve sabit değerler değildir, sürekli değişmektedirler. Bu açıdan bakınca, yargılayan, mahkûm eden, dualist öğretiye göre evrenselci İkilibirlik öğretisi çok daha çağdaş bir içeriğe sahiptir. Dualist öğretide diğer kutup ‘öteki’ iken, evrenselci İkilibirlik öğretisinde öteki yoktur.
İkili görüş ortadaki hayat ağacı’nın iki yanında dallarına konmuş iki kuşun ya da ağacın iki yanında konumlanan geyik, keçi gibi iki hayvanın ‘dişisi’ ve ‘erkeği’ ile temsil edilir: Anlatılan şudur: İki zıddın işbirliği ya da çatışması sonucu değişimler ortaya çıkar, varoluş yenilenir, yeni anlamlar ürer. Varoluşun devamı için ikiliden birinin, diğerini yok etmemesi gerekir. Örnek alınan gece ile gündüzdür (veya kış ve yaz, sıcak soğuk, ak ve kara vb.).
Bu öğretinin ilkörneklerinin, bir dünya direğinin iki yanındaki pars (leopar) çifti betimleri halinde Çatalhöyük’te karşımıza çıktığını örnekleriyle okurun dikkatine sunmaktadır. Yıldız Cıbıroğlu bu kitabında Hacılar’da bulunan taş bir sütun üzerinde ‘gizli yüz’ adını verdiği hayvan ata ruhu tasvirinin bulunduğunu, açıklayarak göstermektedir.